Văn hóa các dân tộc thiểu số Việt Nam là một bộ phận cấu thành quan trọng của nền văn hóa Việt Nam phong phú, đậm đà bản sắc dân tộc. Trong đó, văn hóa của đồng bào Hoa vừa mang nét chung của văn hóa Việt Nam, vừa bảo tồn được những nét đặc trưng riêng biệt.

Cùng với xu thế hội nhập và phát triển, những luồng văn hóa khác nhau đến từ các nước trong khu vực hoặc các nước trên thế giới đang ngày càng xâm nhập vào đời sống xã hội của chúng ta, gây ảnh hưởng, tác động mạnh đến văn hóa truyền thống Việt Nam nói chung và văn hóa cổ truyền các dân tộc thiểu số, trong đó có văn hóa cổ truyền của đồng bào Hoa nói riêng, khiến văn hóa dân tộc đang có nguy cơ bị làm phai mờ, biến dạng bản sắc. Do vậy, việc bảo tồn, phát triển văn hóa các dân tộc là nhiệm vụ cấp thiết, có ý nghĩa chiến lược cần phải tiếp tục thực hiện thường xuyên và lâu dài.

Đảng và Nhà nước ta luôn có những chủ trương, chính sách nhằm tạo điều kiện cho các dân tộc thiểu số bảo tồn, phát triển văn hóa với quan điểm chỉ đạo xuyên suốt: Các dân tộc trong đại gia đình các dân tộc Việt Nam bình đẳng, đoàn kết, thương yêu, tôn trọng và giúp đỡ nhau cùng tiến bộ.

Đồng bào Hoa số đông sinh sống tập trung tại TP. Hồ Chí Minh, số ít sinh sống ở các tỉnh miền Tây Nam Bộ. Kể từ sau ngày miền Nam hoàn toàn giải phóng, vốn văn hóa cổ truyền của đồng bào Hoa đã được chú trọng giữ gìn và phát huy giá trị: một số di tích chùa người Hoa được Nhà nước công nhận là di tích văn hóa; tiết mục diễn xuất lân sư rồng người Hoa được ra nước ngoài biểu diễn và dành phần thưởng lớn; tuồng cổ người Hoa mỗi lần diễn xuất hoặc đi lưu diễn ở các tỉnh miền Tây Nam Bộ đều được đông đảo khán giả hoan nghênh…

Đặc biệt hơn, các hoạt động văn hóa cổ truyền của người Hoa ngoài thỏa mãn nhu cầu hưởng thụ tinh thần của đồng bào, còn trở thành hoạt động, nghĩa cử đẹp, ủng hộ tiếp sức cho phong trào và nguồn quỹ từ thiện của địa phương và thành phố. Một số hoạt động nhân đạo khác như bán tranh đấu giá gây quỹ từ thiện để cứu trợ người nghèo, giúp đỡ gia đình khó khăn, trẻ khuyết tật, khuyến học… Viết thư pháp gây quỹ cứu trợ người nghèo đón tết cổ truyền trở thành những hình ảnh ấn tượng cảm động lòng người…

Dưới sự chỉ đạo dẫn dắt của lãnh đạo thành phố, các tổ chức chuyên ngành như Câu lạc bộ Mỹ thuật Quận 5, Hội Mỹ thuật TP. HCM, đặc biệt là Hội Văn học Nghệ thuật các dân tộc thiểu số TP. HCM (được thành lập 1993), đội ngũ văn nghệ sĩ người Hoa được tham gia hoạt động có tổ chức trong các chi hội trực thuộc như Chi hội Mỹ thuật, Chi hội Thư pháp, Chi hội Văn nghệ người Hoa, Chi hội Nhiếp ảnh, Chi hội Văn học Hoa văn, Chi hội Thơ cổ, Ban bảo trợ Văn học nghệ thuật người Hoa… Ra sức phát huy tinh thần tự lực cánh sinh, sau hơn 20 năm tổ chức thực hiện, dưới sự ủng hộ nhiệt tình của các nhà tài trợ và bà con yêu thích văn học nghệ thuật, hoạt động văn hóa cổ truyền của đồng bào Hoa đã đạt được những thành tích nổi bật trên các lĩnh vực, như: sáng tác và quảng bá tác phẩm tranh thủy mặc, thư pháp, sáng tác văn học, nhiếp ảnh…, biểu diễn nghệ thuật, hoạt động về nguồn, giao lưu, triển lãm nghệ thuật, bồi dưỡng đào tạo đội ngũ kế thừa… Một số tác phẩm mỹ thuật của họa sĩ người Hoa đã giành được giải thưởng lớn ở trong nước và quốc tế.

Trong thời gian qua, hân hạnh được đóng góp một phần sức lực của mình cho hoạt động văn hóa nghệ thuật cổ truyền người Hoa của Thành phố và đất nước trên một số lĩnh vực như nghiên cứu, giảng dạy, sáng tác, xuất bản, quản lý cho ngành mỹ thuật, nên tôi xin được nêu ra ở đây một số cảm nhận và suy nghĩ về thực trạng bảo tồn phát triển văn hóa cổ truyền các dân tộc thiểu số hiện nay.

Như chúng ta đã biết, việc xây dựng và phát triển văn hóa và con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu hội nhập và phát triển bền vững đất nước luôn là công việc trọng tâm của Đảng và nhà nước. Song do tác động của văn hóa du nhập, dù ít dù nhiều, dù muốn hoặc không muốn, văn hóa cổ truyền của dân tộc vẫn đứng trước nhiều thách thức. Chúng ta tiếp nhận văn hóa tiến bộ có chọn lọc, nhưng không cho phép văn hóa xâm nhập làm hại đến thuần phong mỹ tục, ảnh hưởng xấu tới truyền thống văn hóa tốt đẹp của dân tộc và tư tưởng, đạo đức của thế hệ mai sau.

Theo chúng tôi, đẩy lùi sự xâm nhập của văn hóa ngoại lai tiêu cực cũng giống như cơ thể chúng ta đứng trước sự tấn công của mầm bệnh, phải nhanh chóng tạo ra sức đề kháng, tăng cường hệ miễn dịch. Liều thuốc hữu hiệu nhất để chống lại những tiêu cực, độc hại của văn hóa ngoại lai chính là đưa ra được các giải pháp bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc. Khi đội ngũ văn nghệ sĩ, đồng bào các giới, đặc biệt là thế hệ trẻ biết tự hào về văn hóa dân tộc, đủ bản lĩnh bảo tồn phát huy bản sắc văn hóa dân tộc sẽ giống như một cơ thể khỏe mạnh, biết hấp thụ có chọn lọc những “chất bổ dưỡng”, kiên quyết thải trừ những thứ độc hại, và luôn tự giác, chủ động đề phòng, xa lánh những yếu tố xâm nhập kém phẩm chất, lúc đó sẽ khó bị lây nhiễm độc hại, mê hoặc.

Tất nhiên, nhiệm vụ cấp bách hàng đầu là làm thế nào bảo tồn, phát triển một cách có hiệu quả nền văn hóa Việt Nam nói chung đồng thời việc bảo tồn văn hóa cổ truyền của từng dân tộc thiểu số nói riêng. Vì văn hóa cổ truyền của bà con các dân tộc thiểu số không chỉ là chiếc nôi tinh thần, là bầu sữa mẹ nuôi dưỡng tâm hồn họ mà còn là những đóa hoa đua nở, giúp cho vườn hoa văn hóa đại gia đình Việt Nam thêm hương khoe sắc.

Văn hóa cổ truyền của đồng bào Hoa khá đa dạng, phong phú. Bên cạnh lễ tết có những nét rất gần gũi với văn hóa phong tục tập quán của người Việt, đồng bào Hoa còn có vốn văn hóa cổ truyền mang nhiều nét đặc trưng được thể hiện bằng ngôn ngữ riêng, như ca múa nhạc, tuồng cổ, thư pháp, tranh thủy mặc… Dưới sự chỉ đạo và tạo điều kiện của các tổ chức hội, như Hội Mỹ thuật Quận 5 và Hội Mỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh, Hội Văn học nghệ thuật các dân tộc thiểu số Thành phố Hồ Chí Minh; sự tác động, tài trợ, ủng hộ của các giới trong cộng đồng, trong đó có công của số đông mạnh thường quân, văn hóa cổ truyền của đồng bào Hoa được bảo tồn và mở rộng giao lưu với nhiều hoạt động đa dạng, đặc biệt chú trọng đào tạo đội ngũ thế hệ trẻ kế thừa, góp phần bảo tồn, phát huy các giá trị văn hoá dân tộc, góp phần củng cố, tăng cường khối đại đoàn kết toàn dân tộc.

Tuy nhiên, khoảng cách giữa văn hóa cổ truyền đồng bào Hoa Thành phố Hồ Chí Minh hiện nay so với cả nước vẫn còn có xu hướng cách biệt, chênh lệch về trình độ phát triển, về kinh phí đầu tư, trường lớp đào tạo, môi trường phát huy… dẫn đến có nhiều nội dung chỉ phát triển giới hạn hoặc không bài bản và thiếu chuyên nghiệp, ảnh hưởng đến sức thu hút, chất lượng kế thừa, bản lĩnh bảo tồn và phát triển.

Đơn cử như hai đoàn tuồng cổ Quảng Đông, Triều Châu trước kia được khán giả đồng bào Hoa rất mực yêu thích, nhưng thời gian về sau, do thiếu sức cạnh tranh so với văn hóa xâm nhập, thu nhập bán vé không hiệu quả, dẫn đến kinh phí hoạt động eo hẹp, khó khăn, hiện nay hai đoàn này chủ yếu duy trì hoạt động bằng nguồn tài trợ dân gian, chỉ diễn xuất không định kỳ vào các dịp lễ tết, lễ hội Vía Bà Thiên Hậu…, hoặc đôi khi nhận lời mời lưu diễn tại các tỉnh miền Tây Nam Bộ…

Kinh phí nhà nước đầu tư cho hoạt động sáng tác và quảng bá các tác phẩm tranh thủy mặc, thư pháp còn rất hạn chế. Con đường phấn đấu nâng cao trình độ nghề nghiệp, đầu tư sáng tác và triển lãm của đội ngũ họa sĩ và các nhà thư pháp chủ yếu dựa vào tự lực cánh sinh, vừa phải lo kinh tế mưu sinh, nên ít có điều kiện và khả năng dốc hết tâm trí đầu tư bảo tồn và phát triển cho nền nghệ thuật dân tộc…

Mặc khác, đội ngũ họa sĩ, thư pháp người Hoa chủ yếu học nghề qua trường tư thục, nối nghiệp cha ông… Hệ đào tạo chuyên ngành văn hóa nghệ thuật ở Thành phố Hồ Chí Minh cũng như cả nước hiện nay chưa có các khóa học bài bản về văn hóa dân tộc thiểu số. Điều này làm hạn chế, ảnh hưởng phần nào đến sự tiếp thu, học hỏi và bắt nhịp bước phát triển về văn hóa so với các nước trong khu vực và thế giới.

Theo nghị quyết số 33-NQ/TW về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững tạo môi trường và điều kiện để phát triển về nhân cách, đạo đức, trí tuệ, năng lực sáng tạo, thể chất, tâm hồn, trách nhiệm xã hội, nghĩa vụ công dân, ý thức tuân thủ pháp luật; đất nước, tôi tâm đắc với các mục tiêu cụ thể như sau:

- Hoàn thiện các chuẩn mực giá trị văn hóa và con người Việt Nam, đề cao tinh thần yêu nước, tự hào dân tộc. Theo tôi, văn hóa là món ăn tinh thần không thể thiếu đối với mỗi con người. Bà con dân tộc thiểu số, ngoài yêu cầu thỏa mãn về văn hóa Việt, còn đòi hỏi thêm về văn hóa dân tộc mình. Đó là nguyện vọng chính đáng. Đối với đồng bào Hoa, Đảng và Nhà nước vừa qua đã có chủ trương, chính sách chăm lo đúng đắn, tạo điều kiện cho con em người Hoa được học tập các chương trình giáo dục đào tạo bài bản chính quy, mặc khác vẫn cho phép bảo tồn các trường học, các khóa học dạy tiếng Hoa… nhằm thỏa mãn nguyện vọng học tiếng dân tộc của thế hệ trẻ người Hoa… đây là một giải pháp tốt để bảo tồn phát triển văn hóa dân tộc.

- Xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh, phù hợp với bối cảnh phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế. Phát huy vai trò của gia đình, cộng đồng, xã hội trong việc xây dựng môi trường văn hóa, làm cho văn hóa trở thành nhân tố thúc đẩy con người Việt Nam hoàn thiện nhân cách. Trong mục tiêu này, tôi cho rằng, môi trường văn hóa trong gia đình có vai trò hết sức then chốt. Ví dụ với người Hoa ở Thành phố Hồ Chí Minh, nhiều gia đình có kinh tế khá giả, đã khuyến khích tạo điều kiện cho con đi nước ngoài học tập, nhưng số gia đình này vẫn bảo lưu tốt truyền thống văn hóa gia tộc; ông bà, cha mẹ, con cái đoàn kết thương yêu, sống chung một mái nhà. Con cái lưu học trở về nối nghiệp cha ông, phát triển kinh tế tiếp tục xây dựng đất nước, là những tấm gương đáng được biểu dương và nhân rộng.

- Hoàn thiện thể chế, chế định pháp lý và thiết chế văn hóa bảo đảm xây dựng và phát triển văn hóa, con người trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế. Toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế là một xu thế tất yếu, khách quan, trong bối cảnh toàn cầu hóa, văn hóa là một lĩnh vực dễ bị tổn thương, trong đó bản sắc văn hóa, văn hóa cổ truyền dễ bị tổn thương hơn cả, đặc biệt là văn hoá các dân tộc thiểu số. Chúng ta phải có giải pháp xử lý đúng đắn mối quan hệ giữa bảo vệ bản sắc văn hóa dân tộc với tiếp thu có chọn lọc tinh hoa văn hóa nhân loại. Thể chế, chế định pháp lý và thiết chế văn hóa hoàn thiện sẽ là các tấm chắn vững chắc đảm bảo cho môi trường văn hóa lành mạnh, vì trong thời kỳ hội nhập, sự xung đột về hưởng thụ vật chất và tinh thần ngày càng mạnh, nhiều thuần phong mỹ thục của dân tộc sẽ phải đứng trước sự thức thách của văn hóa ngoại lai, nên cần thiết có những thể chế, thiết chế cương quyết nhằm ngăn chặn sự xâm nhập vô tội vạ, hướng dẫn người dân sáng suốt chọn lọc, tránh xa đồi trụy và cám dỗ đường mật, ngăn chặn và đẩy lùi sự xuống cấp về truyền thống đạo đức xã hội do ảnh hưởng xấu từ văn hóa xâm nhập.

- Xây dựng thị trường văn hóa lành mạnh, đẩy mạnh phát triển công nghiệp văn hóa, tăng cường quảng bá văn hóa Việt Nam. Văn hóa các dân tộc thiểu số trong đó có đóng góp của văn hóa đồng bào Hoa là những đóa hoa giúp thêu dệt thành công bức tranh xinh đẹp, đa dạng của văn hóa Việt Nam. Thị trường văn hóa hiện nay vàng thau lẫn lộn, nhiều biểu hiện văn hóa vô bổ được bao bọc bởi màn che quyến rũ, người dân bị mê hoặc, nhà nước cần có biện pháp hỗ trợ cho thị trường văn hóa lành mạnh có mảnh đất sống, làm đầu tầu dẫn dắt người dân tiếp cận những giá trị văn hóa bổ ích trên thế giới, đồng thời bảo tồn, phát triển bản sắc văn hóa dân tộc…

Trong nhiều năm qua, nhiều chính sách được thực hiện thông qua những dự án, đề án và chương trình mục tiêu quốc gia còn chưa thể hiện rõ vai trò và tầm quan trọng của văn hóa, chính sách văn hóa đối với các dân tộc thiểu số; đầu tư của nhà nước cho bảo tồn văn hóa còn thấp và manh mún, thể hiện rõ trong đầu tư bảo tồn và phát triển văn hóa vùng đồng bào dân tộc thiểu số.

Việc huy động các nguồn vốn khác đầu tư cho văn hóa rất hạn chế do chính sách khuyến khích chưa cụ thể và thiết thực; vai trò của chủ thể, của người dân, của cộng đồng chưa được phát huy và đặt đúng vị trí trong việc lập kế hoạch, xây dựng dự án cũng như triển khai, tổ chức quản lý, giám sát các dự án từ cơ sở về văn hoá, ảnh hưởng tới chất lượng việc bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa của các dân tộc thiểu số Việt Nam; đội ngũ cán bộ quản lý và làm công tác văn hóa vùng đồng bào dân tộc thiểu số còn thiếu, yếu, nhất là đội ngũ cán bộ trẻ, có năng lực, là người dân tộc thiểu số. Người có uy tín và các nghệ nhân người dân tộc thiểu số ngày càng ít dần.

Chính sách đào tạo chuyên nghiệp còn chưa quan tâm đầy đủ đối với đội ngũ văn nghệ sĩ các dân tộc thiểu số; di sản văn hóa truyền thống các dân tộc thiểu số Việt Nam chưa được nghiên cứu, đánh giá một cách bài bản khoa học.

Hệ thống các thiết chế và cơ sở vật chất cho hoạt động văn hóa nhìn chung vẫn ở tình trạng xuống cấp, chắp vá, thiếu đồng bộ và hiệu quả sử dụng còn thấp.

Sau đây là một số kiến nghị về giải pháp bảo tồn, phát triển văn hóa dân tộc Hoa:

1. Đẩy mạnh việc xây dựng các cơ sở mang tính chất bảo tàng tại địa phương gắn với nhiệm vụ phát hiện, sưu tầm, giữ gìn, trưng bày, quảng bá giá trị và tác phẩm văn hóa cổ truyền dân tộc Hoa. Có chính sách đãi ngộ, có kế hoạch cụ thể trong việc vận động người dân tham gia khai thác, sưu tầm, đóng góp, cung cấp bằng nhiều nguồn những tác phẩm, những hình ảnh, những video về hoạt động văn hóa dân tộc Hoa. Khôi phục tổ chức các đội nhóm, các câu lạc bộ văn nghệ truyền thống biểu diễn phục vụ bà con trong dịp lễ tết…. Các tổ chức này phải có cán bộ quản lý chuyên trách hoặc bán chuyên trách, có thời khóa biểu hoạt động. Những cơ sở này còn là những địa chỉ đỏ để thế hệ trẻ tìm hiểu về nguồn gốc xuất xứ của văn hóa cổ truyền dân tộc mình và từ đó đề cao tinh thần yêu nước và tự hào dân tộc.
2. Có đề án, chương trình giao lưu, triển lãm, tổ chức trại sáng tác cấp thành phố, quốc gia cho đội ngũ văn nghệ sĩ dân tộc thiểu số tham gia nhằm khẳng định thành tích và đóng góp của họ, đồng thời quảng bá tác phẩm, giá trị văn hóa dân tộc, tăng cường mối quan hệ giao lưu với văn hóa dân tộc khác.
3. Xây dựng nhà trường, chương trình, khóa học đào tạo chuyên nghiệp về văn hóa cổ truyền dân tộc thiểu số, chẳng hạn như tổ chức các lớp đào tạo về văn học nghệ thuật của dân tộc Hoa như lớp vẽ tranh thủy mặc, thư pháp, tuồng cổ… Tại đây, các bạn trẻ yêu thích văn hóa dân tộc Hoa hoặc dân tộc thiểu số khác sẽ được đào tạo chuyên nghiệp.
4. Đề nghị thiết lập học bổng thông qua huy động nguồn vốn từ người dân, cộng đồng; khuyến khích động viên con em theo học đến nơi đến chốn, đồng thời phát hiện nhân tài, đào tạo bài bản, để hình thành đội ngũ kế thừa đủ bản lĩnh bảo tồn văn hóa cổ truyền của dân tộc mình, và hướng tới đưa giá trị văn hóa cổ truyền các dân tộc thiểu số phát triển đến tầm cao hơn nữa trong tương lai.

                                        Trương Hán Minh