Tiêu chuẩn môi trường quá dễ dãi và “hào phóng”
Tương tự các nước khác, Việt Nam cũng có hai lớp quy chuẩn để kiểm soát ô nhiễm từ nhiệt điện than, gồm quy chuẩn phát thải từ ống khói nhà máy và quy chuẩn chất lượng không khí xung quanh.
Dù áp dụng công nghệ hiện đại đến đâu, nếu lơi lỏng các quy chuẩn quốc gia thì sẽ trả giá bằng sự xuống cấp của chất lượng môi trường. Điều đó đang xảy ra trong thực tế tại Việt Nam.
Hiện tại, phát thải từ nhà máy nhiệt điện than được kiểm soát bởi QCVN 22: 2009/BTNMT và chất lượng không khí xung quanh được kiểm soát bởi QCVN 05: 2013/BTNMT do Bộ Tài nguyên và Môi trường ban hành.
Hình 3a, 3b, 3c so sánh nồng độ tối đa cho phép các chất ô nhiễm trong khí thải nhà máy nhiệt điện than giữa Việt Nam và các nước trong khu vực. Hình 3d so sánh chất lượng không khí xung quanh giữa Việt Nam và Tổ chức Y tế thế giới (WHO).
Thời gian qua, Việt Nam chủ yếu tiếp nhận công nghệ nhiệt điện than từ các nhà thầu Trung Quốc, Hàn Quốc và Nhật Bản. Trong khi các nước này liên tục siết chặt các quy chuẩn phát thải nhiệt điện than trong nội địa nước họ để kiểm soát ô nhiễm, Việt Nam vẫn “bình chân như vại” suốt 12 năm qua với một bộ quy chuẩn quá dễ dãi.
Công nghệ nhiệt điện than và công nghệ xử lý môi trường hiện đại tại các nước đó không đồng nghĩa với việc chúng được tự nguyện bê y nguyên vào Việt Nam nếu quốc gia không có những bộ quy chuẩn môi trường nghiêm ngặt như nước họ.
Cụ thể, các nhà máy nhiệt điện than tại Việt Nam được phép phát thải SO2 với nồng độ tối đa gấp 13 lần Nhật Bản, gấp 5-10 lần Trung Quốc, và gấp 4 lần Hàn Quốc. Tương tự, nồng độ phát thải NOx gấp 12 lần Nhật Bản, gấp 7-19 lần Trung Quốc, và gấp 13 lần Hàn Quốc. Cũng như thế, nồng độ phát thải bụi tổng gấp 40 lần Nhật Bản, gấp 10-20 lần Trung Quốc, và gấp 20 lần Hàn Quốc.
Nồng độ phát thải bụi tổng của các nhà máy nhiệt điện than tại Việt Nam cũng cao hàng đầu châu Á, gấp đôi so với quốc gia kế cận là Indonesia. Dù có áp dụng các hệ số về công suất và hệ số vùng vào quy chuẩn, giới hạn cho phép thải của các nhà máy điển hình như Vĩnh Tân 4, Vĩnh Tân 4 mở rộng hay Thái Bình 1 vẫn cao hơn các nước trên rất nhiều lần.
Các nhà máy nhiệt điện được phát thải một cách “hào phóng” là nguyên nhân trực tiếp gây tích tụ ô nhiễm và suy thoái chất lượng môi trường không khí. Năm 2019, Việt Nam bị IQAir(6) xếp thứ 15 thế giới về ô nhiễm bụi mịn, với nồng độ PM2.5 trung bình năm là 34,1 µg/m3. Hà Nội, Huế, Đà Nẵng và TPHCM đều ô nhiễm bụi mịn vượt quy chuẩn Việt Nam và khuyến nghị của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO).
Vấn đề là, Việt Nam đang cho phép nồng độ các chất ô nhiễm trong không khí xung quanh cao hơn nhiều lần so với khuyến nghị của WHO (hình 3d). Cụ thể, nồng độ bụi PM10 và bụi mịn PM2.5 trung bình năm cao gấp 2,5 lần, trong khi nồng độ SO2 trung bình 24 giờ cao gấp 6,25 lần. Dù không được tạo hóa “thiết kế” buồng phổi đặc biệt với năng lực vượt trội, người Việt Nam đang phải chống chịu ô nhiễm gấp nhiều lần so với đồng loại.
Cho phép các nhà máy nhiệt điện than phát thải quá dễ dãi và quy định nồng độ các chất ô nhiễm trong không khí xung quanh một cách quá “hào phóng” chính là mở cửa đón ô nhiễm vào nhà. Công nghệ nhiệt điện than dù có hiện đại đến đâu chăng nữa mà không siết chặt quy chuẩn thì kỳ vọng “nồng độ các khí thải sẽ được kiểm soát ở ngưỡng không gây hại đến sức khỏe con người” chỉ là ảo tưởng(7).
Nhiệt điện than làm giảm độ linh hoạt của lưới điện và cản trở năng lượng tái tạo
Trong các hệ thống điện, tính linh hoạt của các nguồn điện là vô cùng cần thiết để đảm bảo sự cân bằng liên tục giữa cung và cầu. Điều này càng trở nên quan trọng gấp bội khi lưới điện có sự tham gia ngày càng tăng của các nguồn phát có tính chất biến đổi và bất định như điện gió và điện mặt trời tại Việt Nam. Trong các công nghệ phát điện truyền thống, mức độ kém linh hoạt của nhiệt điện than chỉ đứng sau điện hạt nhân. Vì chưa có điện hạt nhân, nên nhiệt điện than, vốn đang chiếm trên 31% công suất nguồn phát tại Việt Nam, là nguồn có độ linh hoạt kém nhất.
“Cẩm nang Công nghệ Việt Nam năm 2019” ước tính thời gian khởi động từ trạng thái ấm của nhà máy nhiệt điện than cận tới hạn là 5 giờ, siêu tới hạn là 8 giờ. Thời gian khởi động từ trạng thái nguội trung bình khoảng 10 giờ. Chính vì thời gian khởi động dài, tốc độ điều chỉnh công suất kém nên nhiệt điện than khó nhường chỗ cho điện mặt trời và điện gió lên lưới khi sản lượng hai nguồn này tăng cao khi nhu cầu phụ tải xuống thấp. Điều đó giải thích cho việc phải cắt giảm công suất điện mặt trời thời gian qua và nguy cơ tương tự với điện gió trong thời gian tới.
Càng phụ thuộc vào nhiệt điện than, tính linh hoạt của hệ thống điện càng giảm và con đường chuyển đổi sang năng lượng sạch càng khó khăn. Đó là chưa nói đến nguy cơ bị mắc kẹt với nhiệt điện than giá cao trong tương lai 30-40 năm tới vì đã lỡ đầu tư trong khi giá các nguồn năng lượng sạch ngày càng giảm nhanh chóng.
Nhiệt điện than đang được trợ giá nhờ “ăn” vào môi trường
Xét về bản chất thành phần hóa học, than đá rõ ràng “bẩn” hơn xăng dầu nhiều lần. Tuy vậy, xăng đang bị áp thuế bảo vệ môi trường (BVMT) cao gấp 180-360 lần và dầu diesel đang bị áp thuế BVMT cao gấp 80-160 lần so với than đá. Dù đóng góp đến trên 70% nguồn gây ô nhiễm không khí, số thu thuế BVMT từ than đá chiếm chưa bao giờ vượt quá 5% tổng thu thuế BVMT hàng năm.
Theo tính toán của tác giả bài này(8), Việt Nam hiện đang trợ thuế cho than đá lên đến gần 149.000 tỉ đồng (6,4 tỉ đô la Mỹ) trong năm 2019. Trong đó, chỉ tính riêng tiền trợ thuế BVMT cho than đá dùng trong nhiệt điện đã lên đến gần 102.000 tỉ đồng, tương đương 4,4 tỉ đô la.
WTO ước tính có khoảng 60.000 người chết mỗi năm tại Việt Nam có liên quan đến ô nhiễm không khí. Ngân hàng Thế giới (WB) ước tính thiệt hại kinh tế do ô nhiễm không khí tại Việt Nam khoảng 5% GDP mỗi năm, tương đương 13 tỉ đô la. Theo lượng than đá tiêu thụ, các nhà máy nhiệt điện than gây ra thiệt hại do ô nhiễm không khí đến 4,5 tỉ đô la mỗi năm.
Nếu chia đều khoản trợ thuế hay thiệt hại môi trường trên cho sản lượng, nhiệt điện than đang được trợ giá đến 770-780 đồng/kWh(9), bằng một nửa giá phát điện than đang được cho là rẻ hiện nay. Như vậy, giá thực của nhiệt điện than không hề rẻ mà thực sự đang ăn mòn vào chất lượng môi trường và sức khỏe người dân.
Nguy cơ dính bẫy nợ, tăng nhập siêu và phụ thuộc an ninh năng lượng vào Trung Quốc
Tháng 2-2021, tập đoàn Mitsubishi đã quyết định rút toàn bộ cổ phần khỏi dự án nhiệt điện than Vĩnh Tân 3 (1.980 MW) đang xây dựng trước những áp lực quốc tế trong bối cảnh khí hậu đang biến đổi khó lường. Trước đó, tháng 12-2019, Ngân hàng Standard Chartered cũng tuyên bố rút lui khỏi việc tài trợ vốn vay cho dự án này và dự án Vũng Áng 2 (1.200 MW). Với việc năm ngân hàng tài trợ vốn vay và ba nhà thầu(10) chính của dự án Vĩnh Tân 3 đều đến từ Trung Quốc, cùng với khả năng Công ty Lưới điện Phương Nam (chủ đầu tư của nhiệt điện Vĩnh Tân 1 và cũng đến từ Trung Quốc) nhảy vào thay thế Mitsubishi(11), viễn cảnh dự án này rơi vào tầm kiểm soát của Trung Quốc đang hiện hữu rõ ràng.
Theo tổng hợp của Viện Kinh tế năng lượng và Phân tích tài chính (IEEFA), hiện đã có đến 135 định chế tài chính quốc tế tuyên bố chấm dứt tài trợ vốn vào nhiệt điện than. Trong đó, có tám ngân hàng Nhật Bản với sự tham gia mới nhất của JBIC, ngân hàng hợp tác quốc tế đồng thời đóng vai trò tín dụng xuất khẩu. Hàn Quốc cũng góp mặt với hai ngân hàng, hai cơ quan tín dụng xuất khẩu và ba công ty bảo hiểm. Đáng lưu ý, không có định chế tài chính nào của Trung Quốc trong danh sách này, không tính đến Ngân hàng Đầu tư hạ tầng châu Á (AIIB) do Trung Quốc lập ra nhưng thực tế là một ngân hàng đa phương với sự góp vốn của 103 quốc gia, trong đó có Việt Nam góp 0,6855% cổ phần (663,3 triệu đô la Mỹ)(12).
Điều đó cho thấy rằng trên toàn cầu, Trung Quốc sắp trở thành “một mình một chợ” thúc đẩy đầu tư và cho vay nhiệt điện than, đi kèm là xuất khẩu thiết bị công nghệ và thậm chí cả lao động phổ thông đến các nước tiếp nhận như Việt Nam.
Sáng kiến Vành đai Con đường (BRI) được ông Tập Cận Bình khởi xướng từ năm 2013 được chứng minh là một công cụ hữu hiệu để Trung Quốc tăng xuất khẩu và cho vay nhiệt điện than ở nước ngoài. Tổng hợp của Viện Môi trường toàn cầu (Global Environmental Institute) cho thấy tính đến năm 2016, Trung Quốc tham gia vào đến 240 dự án nhiệt điện than tại 25 quốc gia thuộc BRI, trong đó Việt Nam xếp thứ tư với 16.594 MW công suất.
Bằng việc áp dụng quy chuẩn phát thải siêu thấp (ultra low emissions) để nâng cấp các nhà máy nhiệt điện than đang vận hành giai đoạn 2014-2020 đã nói ở trên, những nhà máy nào ở Trung Quốc không đáp ứng yêu cầu này bắt buộc phải ngừng hoạt động sau năm 2020. Vì lẽ đó, chính quyền Trung Quốc vài năm trước đã bật đèn xanh cho những thiết bị công nghệ không tồn tại được trong nước tìm đường ra nước ngoài thông qua hỗ trợ tín dụng. Một điển hình cho con đường xuất khẩu ô nhiễm này là dự án nhiệt điện than West Port công suất 700 MW vừa được khởi công tháng 8-2020 tại Sihanoukville, Campuchia.
Theo thông tin trên China Dialogue, hai tổ máy nhiệt điện than này (350 MW/tổ) được tháo dỡ từ một nhà máy bị đóng cửa của Công ty Chuangyuan tại Hồ Nam, Trung Quốc và được bán với giá 21,7 triệu đô la Mỹ. Giờ đây, các nhà thầu Trung Quốc đang lắp đặt hai tổ máy này tại Sihanoukville. Chủ dự án West Port là một liên doanh Campuchia - Trung Quốc công bố tổng vốn đầu tư dự án này lên đến 1,3 tỉ đô la Mỹ, trong đó có 600 triệu đô la Mỹ vốn vay của ngân hàng ICBC Trung Quốc. Giới chức Campuchia và Trung Quốc ca ngợi đây là một dự án điển hình của BRI và cả hai bên cùng có lợi!
Tiếp tục cho phép đầu tư vào nhiệt điện than là để ngỏ khả năng tiếp tục lún sâu vào nguồn vốn và công nghệ Trung Quốc. Điều đó làm tăng nguy cơ tăng nhập siêu, sập bẫy nợ, và phụ thuộc an ninh năng lượng vào Trung Quốc.
Giải pháp cho Việt Nam: cải thiện hiệu suất nhiệt điện than và siết chặt các quy chuẩn môi trường
Ngoài việc thay thế các nhà máy nhiệt điện than bằng điện khí trong 10 năm tới như Liên minh Năng lượng bền vững Việt Nam (VSEA) và các địa phương đã đề xuất, Việt Nam cũng cần cải thiện hiệu suất các nhà máy điện than đang vận hành để vừa đạt lợi ích kinh tế, vừa có hiệu quả môi trường.
Năm 2020, tổng sản lượng nhiệt điện than của Việt Nam là 110,866 tỉ kWh. Do đó, 2,2 điểm phần trăm hiệu suất tương đương 6,797 tỉ kWh. Con số này tương đương sản lượng một nhà máy công suất 1.200 MW vận hành trong 5.664 giờ mỗi năm.
Do vậy, việc cải thiện hiệu suất các nhà máy đang vận hành để nâng cao hiệu suất chỉ 2,2 điểm phần trăm đã có thể giúp tiết kiệm 36.000 tỉ đồng vốn đầu tư (lấy Vĩnh Tân 4 có công suất 1.200 MW làm chuẩn). Không chỉ thế, giải pháp này còn tạo ra thêm khoảng 13.700 tỉ đồng mỗi năm tiền điện từ hiệu suất tăng thêm.
Bên cạnh đó, việc siết chặt quy chuẩn khí thải nhiệt điện đến mức tương đương của Nhật Bản, Hàn Quốc cũng như chỉnh sửa quy chuẩn chất lượng không khí xung quanh theo đúng khuyến nghị của WHO là yêu cầu đã quá cấp thiết và không thể chậm trễ hơn được nữa.
Chỉ có triệt để áp dụng các giải pháp đó thì Việt Nam mới có thể ngăn chặn đà suy thoái môi trường cũng như những thiệt hại về sức khỏe và kinh tế đang gia tăng do nhiệt điện than gây ra.
Nguồn:Greenid