Người phụ nữ dân tộc Tày lưng địu con, tay chỉ đường cho khách vào bản Hón. Phút chốc, đã gặp ngay con suối có những thiếu nữ vừa giặt vải vừa ríu rít đùa giỡn cạnh tảng đá xanh rêu. Ai nấy đều nhận ra mắt đàn bà con gái xứ này thật đẹp. Bởi thế chăng mà người Tày có câu ca ví von một đuôi mắt sắc mà trong đến “liếc mòn đá suối”.

Tôi hỏi, nếu muốn có sắc đỏ như bông mộc miên nở bên bờ suối thì làm cách nào. Bà cười ấm áp, tận tình chỉ dẫn, phải chiết từ loại cỏ thuộc họ dương xỉ, lá nhỏ, mọc ra từ các hốc cây mục ruỗng. Đi rừng cả ngày cả buổi, chưa đủ một gùi, về giã nát, ngâm nước suối rồi cho vôi bột vào tạo màu. Bằng không, lấy thân lá cây kim lông đun nước thật đậm đặc, pha thêm vài nguyên liệu khác mới ra màu đúng ý. Nói đoạn, lại ngâm nga câu hát cổ xưa, nghĩa rằng: “Em gái làm được nhiều chăn hoa/ Anh tìm từ lâu nay mới gặp/ Em gái có nhiều tấm chăn hồng/ Ở tận nơi đâu anh cũng tìm bằng được”. Khoảnh khắc ấy, chính nơi khung cửi, chúng tôi lại chạm vào một ánh mắt đẹp đến nao lòng. Một thiếu nữ, hẳn là con cháu trong nhà đã thay bà, thay mẹ ngồi đó tự lúc nào. Cô gái Tày ngồi bên khung cửi, vừa gần gụi, vừa xa xăm. Biết trong đoàn khách có người làm thơ, mắt cô long lanh chờ đợi. Ai đó cất giọng ấm trầm: “Hẹn người mùa cốm Nghĩa Đô/ Kiếp trước rượu mừng chưa kịp uống/ Hoa trẩu rụng đắng nguồn cọn nước/ Người hát ru mây trắng qua trời”.

Ở bản, những bé gái từ mười tuổi đã có thể ngồi khung cửi dệt vải và nhiều người già tuổi thất thập vẫn còn đủ minh mẫn, dẻo dai để tiếp tục công việc. Theo lời các bậc cao niên trong vùng, nghề dệt thổ cẩm địa phương manh nha từ giữa thế kỷ thứ XVIII do một người tên là Ma Văn Tiều, hậu duệ thứ năm của bà Ma Kà Rai (Bà tổ gốc dòng họ Ma vùng Nghĩa Đô) truyền dạy. Về sau, phụ nữ trong vùng cải tiến dần khung đan, dệt được nhiều hoa văn phức tạp. Nghề dệt giúp bà con tận dụng hết thời gian nhàn rỗi. Người Tày tinh tế đến mức, cùng một khung cửi, loại màu và kiểu hoa văn như nhau, nhưng nhìn sản phẩm, có mấy người từng ngồi vào dệt là biết ngay. Theo tập tục truyền thống, con gái Tày trước khi lấy chồng phải có đủ mười hai chăn, hai cái màn, hai đôi chiếu, và tư trang đủ dùng ít nhất trong vòng mười năm. Tinh hoa thổ cẩm lặn sâu vào đời sống đồng bào qua vật dụng hàng ngày từ chăn gối, chiếu đệm đến mặt địu con trẻ và cao hơn là những lễ nghi ma chay cưới hỏi, tín ngưỡng thờ phụng.

Sau cuộc chuyện trò, nghệ nhân mời khách thăm gian bếp đang rừng rực lửa. Bếp của người Tày gọn ghẽ, nồng nàn. Mấy túm ngô già phần bắp đỏ au, phần bẹ trắng muốt treo lúc lỉu trên đòn ngang. Người Tày nấu món ăn theo mùa. Mùa đông cá lam bắp chuối trong ống nứa, thịt trâu vùi tro bếp; xuân đến canh chua cá suối đuôi hồng, lá rau vón vén… Thoăn thoắt những bàn tay đàn bà con gái trong nhà làm bánh ngải, bánh chuối rừng. Thoáng chốc bày ra cả mâm xanh, đỏ, tím, vàng chộn rộn con mắt. Đàn ông đang rót rượu trong vò, lấy thịt nướng bày ra thơm lựng. Giây phút rạo rực và mê say đó, trong tôi cũng le lói đôi phần nghĩ ngợi xa xôi. Sợ rằng khung cảnh đó sẽ không còn. Sợ mai này Nghĩa Đô đổi khác. Sợ những con người lành hiền, bé nhỏ phải gồng gánh lo toan... Tôi từng gặp những câu chuyện tương tự thế ở những làng bản bé xinh chuyển mình làm du lịch sinh thái. Trách nhiệm cảm thụ, giữ gìn, phát triển... chắc chắn không chỉ thuộc về cộng đồng bản địa mà khách phương xa cũng phải đủ trách nhiệm và lòng yêu thương, trắc ẩn.

Nguồn: Internet